Relationeel strategisch beleid. Potentieel en effectiviteit

Abstract

Het begrip ‘rationaliteit’ heeft in de samenleving en in de economische wetenschap een evolutie doorgemaakt. Adam Smith beschouwde de mens als een rationele economische actor, wanneer hij zich in zijn handelen laat drijven door het eigenbelang. Hierbij laat hij zich leiden door het gezond verstand. Wanneer alle mensen zich door het eigenbelang laten leiden, en dus economisch rationeel handelen, dan ontstaat er op de markt een evenwicht. Volgens Alfred Marshall is een mens economisch rationeel wanneer hij zich laat leiden door zijn nutsfunctie. Hij is op de hoogte van deze functie en zal zijn middelen zo weten te verdelen dat hij zijn nut maximaliseert. Rationaliteit uit zich in het menselijke handelen vervolgens als utilitarisme. John M. Keynes stelt echter dat deze modellering niet overeenkomt met de werkelijkheid. Mensen handelen niet altijd rationeel en de economische wetenschap kan de problemen van de werkelijke wereld niet oplossen. Het probleem uit zich in onmogelijkheid exacte voorspellingen te maken. Herbert Simon stelt dat rationaliteit in werkelijkheid begrensd is. De economische actor maakt beslissingen aan de hand van onvolkomen informatie. De onmogelijkheid van de wetenschap om modellen te formuleren die met de werkelijkheid overeen te stemmen, werd door Ludwig von Bertalanffy benadrukt. Door aanzet te geven tot de algemene systeemtheorie, tracht hij een oplossing te vinden voor dit probleem. Deze bestaat erin fenomenen als systemen te onderzoeken. Systemen zijn gehelen van entiteiten die met elkaar in relatie staan. Kenneth Boulding onderscheidt zo negen niveaus van systemen, van eenvoudig tot complex. Door systemen met een lagere complexiteit te bestuderen, kan men wetmatigheden ontwaren die ook van toepassing zijn op systemen met een hogere complexiteit. Een systeembenadering maakt gebruik van een specifiek jargon dat het gedrag van het systeem beschrijft. Zo is het bij het systeemonderzoek van belang de systeemgrens en de omgeving te bepalen, de structuur, attributen, relaties en toestand te beschrijven. Daarnaast kunnen systemen ook beschreven worden met parameters als entropie, equifinaliteit, steady state, stabiliteit en entropie. Men kan strategische vraagstukken bestuderen door een onderneming te beschouwen als onderdeel van een ecosysteem. James Moore hieromtrent het begrip business ecosystem. Een ecosysteem wordt gekenmerkt als een uiterst complex en dynamisch systeem door een grote variëteit aan subsystemen, al dan niet complex. Deze benadering sluit aan bij de huidige volatiele netwerkeconomie, waar kennis en informatie aan een hoog tempo circuleren. Aan de hand van de analogie kan men op zoek gaan naar de kenmerken van juiste strategische beslissingen. Modellen die voorheen als ‘economisch rationeel’ werden beschouwd, tonen hier nog meer hun onbruikbaarheid in de werkelijke wereld. Zo stelt men vast dat ondernemingen hun doelstellingen maar kunnen behalen wanneer zij zoveel mogelijk samenwerken met alle andere subsystemen binnen hun ecosysteem. Vanuit systeemtheoretisch perspectief wordt het ecosysteem dan multistabiel en equifinaal: geïntegreerd in haar omgeving en volledig onafhankelijk van de systeemtoestand. Het ecosysteem waar de onderneming deel van uitmaakt, is slechts een deel van een veel groter ecosysteem: de samenleving. Sinds de postmoderniteit is het rationaliteitsbegrip ernstig onder vuur komen staan. Volgens Horkheimer en Adorno leidt het Westerse denken tot zelfdestructie. Jürgen Habermas maakt het onderscheid tussen communicatieve rationaliteit en doelrationaliteit. Vanuit een systeemperspectief kan communicatieve rationaliteit beschouwd worden als een structurele eigenschap van relaties tussen entiteiten binnen een sociaal systeem. Doelrationaliteit wordt gehanteerd binnen die subsystemen van de werkelijkheid die instaan voor de materiële reproductie van de samenleving, zoals economie, politiek, kunst. Wanneer ondernemingen, als onderdelen van een sociaal systeem, een communicatieve rationaliteit hanteren, dan genereren zij betekenis voor de andere subsystemen van het ecosysteem. Communicatieve rationaliteit betekent permanente dialoog, samenwerking en zorg voor het ecosysteem. Zonder communicatieve rationaliteit zijn ze na verloop van tijd een zelfdestructief systeem door een toenemende entropie. Indien een onderneming zich als betekenaar integreert in het semantisch veld van de andere entiteiten of subsystemen van het ecosysteem, zal zij stabieler en onafhankelijker worden van turbulenties in de omgeving.