De kwaliteit van de financiële verslaggeving gemeten door winstmanipulatie: verschillen tussen familiale en niet-familiale ondernemingen

Abstract

Na enkele boekhoudschandalen zoals Enron, Parmalat en Lernout & Hauspie is er in de bedrijfswereld een discussie losgebroken betreffende de kwaliteit van de financiële verslaggeving. Aangezien de verschillende stakeholders hun beslissingen baseren op de financiële verslaggeving van de onderneming, wensen zij daarover op een correcte en betrouwbare manier geïnformeerd te worden. De belangrijkste stakeholders van een onderneming zijn de aandeelhouders, de kredietverstrekkers, de leveranciers, de klanten, de overheid, de concurrenten en het publiek. Ondanks enkele verstrengde wettelijke bepalingen na deze boekhoudschandalen, kan de kwaliteit van de financiële verslaggeving nog steeds in vraag gesteld worden. Er zijn immers nog steeds mogelijkheden om het getrouwe beeld van de financiële verslaggeving te beïnvloeden door de cijfers aan te passen. Een belangrijke maatstaf voor de kwaliteit van de financiële verslaggeving is de mate van ‘earnings management’ of winstmanipulatie. Winstmanipulatie geeft aan in welke mate managers hun winsten aanpassen om bepaalde belanghebbenden te misleiden. Een specifieke groep van ondernemingen waar tegenwoordig ook steeds meer aandacht naar uitgaat, zijn de familiale ondernemingen. In België worden namelijk meer dan 70% van de ondernemingen bestuurd door een familie. Familiale ondernemingen vormen een aparte categorie van ondernemingen met specifieke kenmerken en problemen. Het verband tussen de kwaliteit van de financiële verslaggeving en familiale ondernemingen is nog niet eerder onderzocht. Het leek ons daarom interessant om de relatie tussen beiden na te gaan. Aan de hand van literatuur en een praktijkonderzoek zullen we een antwoord proberen te zoeken op de volgende onderzoeksvraag: “Zullen familiale ondernemingen een hogere kwaliteit van de financiële verslaggeving, gemeten door winstmanipulatie, rapporteren dan niet-familiale ondernemingen?” Dit werk is opgebouwd uit verschillende delen. In het inleidende hoofdstuk wordt het praktijkprobleem geschetst en de algemene onderzoeksvraag geformuleerd. Vervolgens worden enkele deelvragen opgesteld en een onderzoeksopzet gedefinieerd. Op basis van de geraadpleegde literatuur wordt in het tweede hoofdstuk het concept ‘kwaliteit van de financiële verslaggeving’ toegelicht. We geven hierin eerst een voorstelling van de mogelijke factoren die de financiële verslaggeving beïnvloeden. Daarna hebben we de verschillende maatstaven voor het meten van de kwaliteit van de financiële verslaggeving aangegeven. Een belangrijke maatstaf van de kwaliteit van de financiële verslaggeving, met name ‘earnings management’ of winstmanipulatie, wordt in hoofdstuk drie besproken. Allereerst halen we het conceptueel accountingkader aan. Dit kader werd in het leven geroepen om de vrijheidsgraden te beperken die de ondernemingen hebben om hun gerapporteerde cijfers te manipuleren. Hierin zitten de grondbeginselen van het conceptueel kader van het IASB en de kwalitatieve kenmerken van de jaarrekeninginformatie vervat. Vervolgens wordt een definitie gegeven van winstmanipulatie en wordt er een overzicht gegeven van de verschillende vormen die de ondernemingen kunnen gebruiken om hun winsten te manipuleren. Vervolgens worden in hoofdstuk vier de technieken en instrumenten voorgesteld die ondernemingen kunnen aanwenden om de winst te manipuleren. Deze technieken bevatten onder meer de keuze van het stelsel van waardering en resultaatbepaling; schattingen, beoordelingen en voorspellingen; werkelijke beslissingen en artificiële transacties. Waarom bedrijven hun winsten al dan niet manipuleren wordt aangegeven in hoofdstuk vijf. Hierin worden de motieven en beperkingen voor winstmanipulatie besproken. Ondernemingen zullen via de gemanipuleerde winsten de kapitaalmarkt, de onderhandelingen betreffende schuld- en beloningscontracten en de politieke omgeving wensen te beïnvloeden. Enkele belangrijke beperkingen op winstmanipulatie zijn de eerder gemaakte boekhoudbeslissingen, de eigendomsstructuur, het auditcomité, de karakteristieken van de raad van bestuur, de externe auditor, de institutionele omgeving en de juridische handhaving van financiële verslaggeving. In hoofdstuk zes wordt een overzicht gegeven van wat familiale ondernemingen werkelijk zijn en waarin ze verschillen van niet-familiale ondernemingen. Tevens worden ook de sterktes en zwaktes van familiale ondernemingen besproken. De hypothesen die we op ons onderzoek wensen toe te passen, worden nader toegelicht in hoofdstuk zeven. We zullen naargelang onze verwachtingen een hypothese formuleren rond winstegalisatie, de nood aan bijkomende externe financiering en de grootte van het accountancykantoor. Voor het detecteren van winstmanipulatie in ons onderzoek focussen we ons op het zogenaamde accrualmodel. Accruals zijn de kosten- en opbrengstenelementen die het gerapporteerde winstcijfer van de gerealiseerde cashflow onderscheiden en die dus afhankelijk zijn van boekhoudkundige beslissingen en keuzes. Met behulp van het DeAngelo-model bekomen we een indicatie van de mate van winstmanipulatie, nl. de onverwachte accruals. Aan de hand van dit model werden de drie hypothesen onderzocht. De resultaten van het empirisch onderzoek worden in hoofdstuk acht weergegeven. Aan de hand van deze resultaten komen we in hoofdstuk negen tot de volgende conclusie. Familiale ondernemingen leveren in tegenstelling tot onze verwachtingen een lagere kwaliteit af van de financiële verslaggeving, gemeten door winstmanipulatie, dan niet-familiale ondernemingen. De kwaliteit bij familiale ondernemingen wordt immers beïnvloed door winstegalisatie en de nood aan bijkomende externe financiering terwijl niet-familiale ondernemingen enkel invloed ondervinden van winstegalisatie. Daarnaast kunnen we de invloed van de grootte van het accountancykantoor niet bewijzen voor familiale en niet-familiale ondernemingen.