Patient safety in hospitals: implementation of the surgical safety checklist

Abstract

“Naar schatting één op vijf patiënten die een operatie ondergaat, loopt het risico op een complicatie. Een groot deel van die complicaties valt te vermijden door het gebruik van onder meer zo’n checklist. Sterker nog: een checklist redt mensenlevens”, zegt prof. dr. Dominique Vandijck, verbonden aan de onderzoeksgroep Patiëntveiligheid, & gezondheidseconomie & zorginnovatie van de UHasselt. De Wereldgezondheidsorganisatie (WHO) lanceerde in 2007 haar safe surgeryprogramma, waarvan de zogenaamde surgical safety checklist een onderdeel vormt. De lijst bestaat uit 22 items (onder meer: ‘Is het nodige beeldmateriaal aanwezig?’, ‘Heeft de patiënt een gekende allergie?’ …) die een operatieteam tijdens drie verschillende fases (voor de anesthesie, voor de incisie en bij afloop van de ingreep) zou moeten controleren. Dankzij de WHO-checklist krijgt elke zorgverlener binnen het operatieteam een duidelijk zicht op wie wat doet en voor wat verantwoordelijk is. “En dat is ontzettend belangrijk, want een operatie is een complexe gebeurtenis, met heel wat uiteenlopende handelingen. De identiteit van de patiënt moet gecontroleerd worden, het aantal kompressen geteld, de juiste operatiezijde gemarkeerd … Als je er als zorgverlener verkeerdelijk van uitgaat dat een collega een bepaalde handeling al gesteld heeft, dan kan dat de veiligheid van de patiënt in het gedrang brengen”, zegt UHasselt-onderzoeker Jochen Bergs. “De oorzaak van complicaties tijdens of na een operatie is doorgaans niet te wijten aan gebrekkige kennis of kunde van het operatieteam.” 8 op 100 patiënten Maar de ‘operatiechecklist’ levert wereldwijd de nodige discussiestof op: zorgverleners zijn het er nog al te vaak niet over eens of het wel noodzakelijk is om die checklist te hanteren. UHasselt-onderzoekers focusten in hun studie dan ook op het effect van het gebruik van deze WHO-checklist op het aantal vermeden complicaties en overlijdens. Samen met de beroepsverenigingen voor chirurgen, anesthesisten en operatieverpleegkundigen analyseerden ze de resultaten van alle beschikbare studies rond dit onderwerp. “Ons onderzoek toont aan dat, vóór de WHO-checklist, gemiddeld 17 op 100 patiënten complicaties kregen die verband hielden met de chirurgische ingreep. Het gebruik van de checklist halveert dit aantal, naar 8 op 100 patiënten”, aldus Jochen Bergs. Onvolledige checklist De checklist voor veilige heelkunde van de Wereldgezondheidsorganisatie (WHO) wordt slechts in een minderheid van de Vlaamse operatiezalen nauwgezet opgevolgd. Dat blijkt uit een studie van de onderzoeksgroep Patiëntveiligheid, Gezondheidseconomie en Zorginnovatie van de Universiteit Hasselt. “Hoewel 70 procent van de ziekenhuizen aangeven dat ze de checklist gebruiken, bleek na analyse dat slechts 17 procent van de ziekenhuizen alle WHO items in hun checklist opnemen”, aldus Jochen Bergs. Van de 36 deelnemende ziekenhuizen gaf 70 procent aan de volledige checklist te gebruiken. Maar na analyse van de checklists door een groep van experts, bleek dat slechts zeventien procent van alle ziekenhuizen alle WHO-items in hun checklist hadden opgenomen. “De checklist bestaat uit drie groepen van items, met betrekking tot een fase van de operatie”, verduidelijkt Jochen Bergs. “Ziekenhuizen bleken slechts een gedeelte van de bijhorende items in hun checklist op te nemen: van de stappen voordat de patiënt in slaap wordt gedaan (50%), voor het insnijden (25,7%) en voordat de patiënt de operatiezaal verlaat (37,1%).” Het opnemen van alle items zou nochtans complicaties met grote gevolgen kunnen voorkomen. “Eén derde van de ziekenhuizen (37,1%) heeft het item ‘vragen naar identiteit, toestemming, type van operatie en operatiezijde’ niet volledig opgenomen en ook de verbale telling van het gebruikte materiaal voor het sluiten van de operatiewonde blijkt in de helft van de ziekenhuizen niet opgenomen in de checklist”, zegt Jochen Bergs nog. “Het achterblijven van materiaal zoals een kompres of een naald in het lichaam is nochtans geen onbelangrijke complicatie.” Implementatie is moeilijk “Het bewijs over het nut van de checklist veilige heelkunde is sterk, maar een sluitend gebruik ervan blijkt niet vanzelfsprekend”, zegt prof. dr. Dominique Vandijck. “Maar ondanks de grote inzet van het ziekenhuispersoneel en de ontwikkelingen op vlak van behandelingen, moeten we blijven streven naar betere en veiligere zorg.” Het implementeren van dit — op zich eenvoudige — instrument blijkt in de praktijk echter niet evident. Dit was dan ook de focus van het onderzoek. De resultaten van het onderzoek geven inzicht in welke factoren en mechanismen een rol kunnen spelen bij het implementeren van een innovatie in het ziekenhuis — in dit geval de checklist. De onderzoekers deelde deze factoren op in twee groepen: de factoren die de perceptie ten aanzien van de checklist beïnvloeden, en factoren die bepalen hoe makkelijk de innovatie ingepast kan worden in bestaande routines en manieren van werken. “Het belang van deze factoren en de mechanismes die hen verbinden zijn context specifiek waardoor het moeilijk is om één manier van implementeren naar voor te schuiven.” Besluit Jochen Bergs. Uit het onderzoek blijkt dat professionals moeten leren omgaan met deze nieuwe manier van werken, en dat is niet altijd makkelijk omdat het gebruik ervan bestaande routines verstoort en de verwachting om de checklist te gebruiken niet door iedereen gedeeld wordt. Hierdoor ontstaan er conflicten die liever vermeden worden. Dit toont aan dat er behoefte is aan een ondersteunende context — met een belangrijke rol voor de leidinggevende, zowel in de operatiekamer en ziekehuismanagement. Er is nood aan een ziekenhuis specifiek implementatie plan met aandacht voor de juiste vertaling en aangepaste training in het gebruik ervan. Operaties kunnen nog steeds beter en veiliger Mede onder impuls van deze inzichten, heeft de Vlaamse overheid het gebruik van de checklist in de operatiekamer opgenomen in haar nieuw ‘toezichtsmodel voor de ziekenhuizen. “Daarmee verplicht de overheid het gebruik van de checklist – een goede zaak voor de kwaliteitsdynamiek die zich reeds fors heeft ingezet in de zorgsector”, besluit prof. dr. Dominique Vandijck. De resultaten van dit onderzoek, bestaande uit zeven afzonderlijke studies, werden gepubliceerd in diverse toonaangevende tijdschriften zoals The British Journal of Surgery en BMJ Quality and Safety. Dit doctoraatsonderzoek werd uitgevoerd met financiële steun van Limburg Sterk Merk (LSM).