Solidariteit als de liefde voorbij is

Abstract

In DEzE REEks REflEctEERt ERIc lancksWEERDt MaanDElIJks ovER REcHtsPRaktIJk En EtHIEk. alledaagse ethiek Column f ilip en Emma gingen in 2005 wettelijk samenwonen zonder samenlevingscontract. na de geboorte van hun tweeling in 2007 besluit Emma, daarin ten volle gesteund door filip, om haar job op te ge-ven. zij neemt het grootste deel van de zorg voor de kinderen en het huishouden op zich. filip krijgt de mogelijkheid om zich volledig toe te leggen op wat hij het liefst wil doen: zijn carrière uitbouwen. In 2021 beëindigt filip eenzijdig de wettelijke samenwoning omdat een nieuwe liefde zijn pad kruiste. Emma is niet alleen emotioneel ondersteboven, zij blijft ook financieel met lege handen achter. De wetgever organiseerde in zo'n geval immers geen solidariteit tussen de ex-partners, zodat Emma in principe geen recht heeft op een onderhoudsuitkering van filip, ook al waren zij zestien jaar samen en verkeert zij van de ene dag op de andere in een staat van behoeftigheid. Bovendien kan Emma geen aanspraak maken op een aantal sociaalrechtelijke voordelen. De praktijk wijst uit dat sommige rechters op bepaalde juridische gronden toch een onderhoudsuitkering toekennen, andere doen dat niet. zo te zien beschikken rechters hier over enige juridische marge. Daarbinnen maken zij een juridische en tegelijk morele keuze. onvermijdelijk spelen immers morele waarden mee. De morele vraag is hier: doen rechters er goed aan om het uitkeren van een tijdelijke onderhoudsuitkering te bevelen, ook al hebben de partijen daar niet zelf in voorzien? twee waarden treden in deze discussie nadrukkelijk op de voorgrond: vrijheid en solidariteit. zij leve-ren stof op voor grote ideologische discussies. Een passend uitgangspunt in heel deze kwestie is dat rechters moeten aansluiten bij de in de samenleving heersende waarden en opvattingen, veeleer dan hun persoonlijke zienswijze als maatstaf te hanteren. Helaas schieten zij daarmee niet veel op: in onze maat-schappij bestaat er helemaal geen eenstemmigheid over de waarden die in het geval van filip en Emma als richtsnoer zouden moeten fungeren. sommigen dwepen met vrijheid, anderen met solidariteit, om niet te spreken van diegenen die wellicht nog een andere batterij waarden in stelling zullen brengen, zoals autonomie, zorgzaamheid, mededogen, rechtvaardigheid, respect,... onnodig te zeggen dat men het over de onderlinge verhouding tussen al die waarden al helemaal niet eens geraakt. Misschien bestaat een mogelijke oplossing erin dat rechters teruggrijpen naar de aan ons rechtssy-steem ten grondslag liggende basiswaarden-daartoe behoren zeer zeker vrijheid en solidariteit-en die waarden op een adequate wijze operationaliseren door ze op een getemperde wijze en in hun onderlinge wisselwerking toe te passen. Geen enkele waarde is absoluut. vrijheid gaat steeds gepaard met verant-woordelijkheid, en verantwoordelijkheid stopt niet abrupt op een moment dat men naar eigen goeddunken kiest. solidariteit houdt niet in dat de behoeftige onvoorwaardelijk en zo lang mogelijk om ondersteuning kan blijven vragen. Bovendien dienen waarden tegen elkaar afgewogen, rekening houdend met de context. vandaar ook dat in vrijwel alle gerechtelijke uitspraken de context zeer terecht van doorslaggevend belang wordt geacht. Rechters kunnen nog een stap verder gaan en de onderliggende, vrijwel unaniem gedeelde waarde die aan vrijheid en solidariteit ten grondslag ligt als toetssteen nemen. Dat is de menselijke waardigheid. De concrete vraag luidt dan: welke gerechtelijke uitspraak brengt mensen in deze concrete situatie het meest in hun waarde? tegemoet komen aan de menselijke waardigheid houdt in elk geval in dat op zijn minst tijdelijk aan de materiële behoeften van iemand wordt voldaan (in ons voorbeeld die van Emma). Maar mensen in hun waardigheid brengen betekent ook hen een duwtje in de rug geven om hun potentieel aan menselijke kwaliteiten verder te ontwikkelen. In ons voorbeeld gaat het bij filip dan om kwaliteiten als respect, zorgzaamheid, onzelfzuchtigheid en mededogen. In het ideale geval zou het gelaat van een mede-mens in een moeilijke situatie (Emma) hier moeten volstaan, maar helaas staan slechts weinigen onder ons al zo ver in de ontplooiing van hun menselijkheid. als het niet spontaan lukt, moeten rechters iemand daartoe dan gaan forceren, in ons voorbeeld door filip te dwingen tot het betalen van een onderhoudsuit-kering? ontpopt de rechter zich dan niet tot een moraalridder? Dat is een bijzonder delicate aangelegen-heid. Een mogelijkheid die toch nog voldoende de vrijheid respecteert is dat de rechter de ex-partners probeert aan te zetten tot een onderling gesprek, bijvoorbeeld via een bemiddeling. Maar als dat niet lukt is het verdedigbaar om iemand te verplichten tot het betalen van een onderhoudsuitkering. Rechtspraak fungeert dan als opvangnet voor een gebrek aan moreel besef, iets wat bij nader toezien eigenlijk in het algemeen zeer veel gebeurt. Men zou het moeten betalen van een onderhoudsuitkering ook kunnen zien als een mogelijkheid om iemand verdere stappen te laten zetten van de nogal onbestendige, door emoties gestuwde romantische liefde naar de rijpe, onbaatzuchtige liefde voor een medemens waarmee men geen affectieve band meer heeft. De liefde met een grote l zeg maar. Dat kan leiden tot een grotere bewustwording van de eigen manier van in het leven staan én van de noden van de ander. Het kan zelfs bijdragen tot echte vrijheid: bevrijding van de tirannie van het egocentrisme. Maar dan komt men direct uit bij twee grote hamvragen waar we nog wel even mee worstelen. In hoeverre helpt dwang om mensen te laten evolueren in de richting van de liefde met een grote l? En moet de rechter zich opstellen als een waterdrager van die liefde? Eric Lancksweerdt is hoofddocent aan UHasselt en UGent. Solidariteit als de liefde voorbij is algemeen enkelvoudig stemrecht; vrije verkie-zingen; vrijheid van meningsuiting; de afwe-zigheid van niet-verkozen gezagsdragers die zich boven de verkozenen stellen. ' Aan die laat-ste voorwaarde voldoen de Europese demo-cratieën niet langer (aan respect voor de vrije meningsuiting overigens ook niet meer). ', zo luidt het. (421) Elchardus wil dat de democratieën de volkswil in ere herstellen. De volkssoevereiniteit van de natiestaat is momenteel de enige realistische én democratische dam tegen het ongebreidel-de neoliberalisme. Is Elchardus hiermee een fascist? Een nieuwe Hendrik De Man? Of is hij gewoon realistisch? Wie een andere democra-tische dam die hetzelfde resultaat op grote schaal zou kunnen boeken kent, mag het zeg-gen! Momenteel is de huidige politieke klasse te ver verwijderd van wat de mensen willen. Om dat te veranderen wil Elchardus regelmatige surveys over alle mogelijke belangrijke onderwer-pen. Hij heeft zelf meegewerkt aan de Vlaamse JOP-Monitor en weet waarover hij spreekt. VOLKSBEROEP Wat moet er nog gebeuren? Arresten van hoven zoals dat van Straatsburg en Luxemburg moeten kunnen worden vernie-tigd door een tweederdemeerderheid in het parlement. Of door een bindend volksreferen-dum. Door een soort van volksberoep dus. Alle verdragen zouden om de tien jaar moeten wor-den herbeoordeeld in het parlement. Maar eigenlijk zou men de arresten van deze hoven-en dus ook die van het Grondwettelijk Hof-moeten herleiden tot adviezen. Elchar-dus spreekt ter zake van een 'lichte juridische toetsing', in tegenstelling tot en 'sterke juridi-sche toetsing', die wetten kan vernietigen. Is Elchardus' voorstel ondemocratisch? Ja, zo menen de betrokken lobby's en corporatisti-sche organisaties. 'Zo doek je de rechtsstaat op en creëer je een dictatuur van de meerderheid', beweren zij. Je zou daar laconiek kunnen op antwoorden met de bedenking: 'Wat is nu het beste: een dictatuur van de minderheid of een dictatuur van de meerderheid?'. Maar Elchar-dus is genuanceerder. Hij wijst erop dat de democratie nu net wordt hersteld door de volkssoevereiniteit haar rech-ten terug te geven. In 1930 telde de wereld 22 democratieën. In slecht acht daarvan bestond juridische toetsing, meestal de zwakke variant. Vandaag heeft 85 procent van de democrati-sche staten een juridische toetsing, meestal de sterke variant. Nu is er nog één van die landen zonder toetsing, Nederland. Onze noorderbu-ren hebben geen grondwettelijk hof, bij hen toetst het parlement zelf de wetten aan de grondwet. Is Nederland geen democratie? Wordt in Nederland de rechtsstaat geschon-den? WAT IS DE RECHTSSTAAT? Elchardus wijst er bij de discussie over Polen op dat het bovendien hoog tijd wordt dat men eens definieert wat de 'rechtsstaat' nu precies allemaal inhoudt. Schenden landen zonder grondwettelijk hof, zonder dubbele naamwet-geving, zonder homohuwelijk of zonder stem-recht voor gedetineerden de rechtsstaat? Moe-ten topmagistraten noodzakelijk zonder interventie van de politiek, dus via coöptatie-benoemd worden in een rechtsstaat? Wie de kritiek van de EU op Polen bekijkt, kan moei-lijk anders dan dat laatste denken. Creëert men door coöptatie geen wereldvreemde kas-te? Elchardus vindt het net goed dat de poli-tiek de rechters kan benoemen omdat zo de verschillende strekkingen in de samenleving vertegenwoordigd kunnen zijn, zoals in België in het Grondwettelijk Hof. De socioloog Elchardus relativeert ook de ide-ologie dat rechters volledig onafhankelijk en onpartijdig zijn. Rechters proberen dat, maar zij zijn net als politici, bakkers en ambtenaren mensen met een eigen visie, een eigen ideeën-goed. Ze zitten net als andere mensen in aller-lei groepen en zijn geen abstracte Begrippen Hoog in een Ivoren Toren. Wie de magistratenideologie bevraagt, koes-tert geen haat of minachting tegenover rech-ters, hij maakt slechts een sociologische analyse en roept pertinente vragen op over de maatschappelijke controle op rechters. Mag die controle er niet zijn? Moet die controle uit-sluitend door andere rechters gebeuren? Hoe-ver gaat de macht van rechters? Hoe verhoudt de magistratuur zich tot de samenleving? Mo-gen rechters een (klimaat)beleid voeren? Mag geweten zijn in welke groepen, bedrijven en ngo's magistraten zetelen, vroeger zetelden of aandelen hebben? Kunnen rechters door richt-lijnen hun namen onder openbare vonnissen schrappen om controle op hun werking te ver-hinderen? Die vragen mogen toch in alle rust en ernst gesteld worden? De magistratuur kan alleen maar beter worden van de antwoorden. VRIJE MENINGSUITING Elchardus wil ook de andere kwaal van onze democratie, de afbraak van de vrijheid van me-ningsuiting, aanpakken. De antidiscriminatie-wetten moeten worden ontvet. 'Begrippen als oproepen tot haat en onverdraagzaamheid zijn te vaag om juridisch te worden gehanteerd. Ze kunnen enkel leiden tot partijdige repressie', zo luidt het (p. 534). De antidiscriminatiewetten moeten verder bepalen dat de rechter 'overtui-gend en op basis van ernstige evidentie moet aantonen dat een uitspraak de bedoeling heeft om te discrimineren of geweld te veroorzaken, dat zij aantoonbaar tot discriminatie en tot ge-weld zou leiden en dat dit gevaar is. Het gaat bovendien om geweld dat het gevolg is van de uitspraak, niet van protest tegen de uitspraak' (cursivering van Elchardus, nvdr). Verder pleit hij voor bescheidenheid in de in-ternationale politiek. Men moet aanvaarden dat andere culturen een ander 'samenlevings-model' hanteren dan ons democratisch model. Men moet ons model met zijn 'universele' mensenrechten niet willen veralgemenen, want dat lukt toch niet. Maar rond het recht op leven en het verbod van foltering kan men nog een internationale strijd voeren. Ook die moet echter getoetst worden op zijn efficiëntie. Het is te vroeg voor een grondige kritische be-spreking van Elchardus' boek. Spijtig is wel dat een analyse van de rol van de media ontbreekt in Elchardus' schets. Maar de professor schreef er eerder al een ander, kritisch boek over (De Dramademocratie). Reset leert ons wel dat de mensenrechtenver-dragen maakwerk zijn, onaf zijn, soms contra-dictorisch en dat ze regelmatig herzien moéten worden door democratische instanties. Na een eerste lectuur van Reset word je toch pessimistisch. Nogal wat voorstellen zijn in de huidige politieke context onhaalbaar. Ook is niet duidelijk wat er moet gebeuren als de de-mocratische volkswil beslist om de democra-tie geheel of gedeeltelijk op te doeken. Moet dit dan zo gelaten worden omdat het om een an-der samenlevingsproject gaat? Elchardus noemt zich een 'optimist', hij gelooft in de de-mocratie, in de wijsheid van het volk. Heel goed, maar is dat niet wat makkelijk? Dit pro-bleem blijft een blinde vlek in het boek. Het kan niet opgelost worden zonder een precieze definitie van de rechtsstaat en van zijn verhou-ding tot de volkswil. John De Wit is justitiejournalist. De antidiscriminatiewetten moeten worden ontvet.