Hoe de Europese migratiedeal solidariteit afkoopbaar maakt

Abstract

De Juristenkrant | 13 24 januari 2024 Meester Jebbink besprak verder een opmerke-lijk dossier over een actie tegen greenwashing bij H&M in Amsterdam, die resulteerde in een schuldigverklaring zonder straf voor de actie-voerders. Echter, na het arrest Genov en Sar-binsa t. Bulgarije van het Europees Hof voor de Rechten van de Mens, ging het Gerechtshof over tot de vrijspraak in beroep. Dit omdat de actie volgens het hof geen strafbaar feit uit-maakte. Meester Jebbink benadrukte dat ad-vocaten in dit soort zaken vaak 'college moe-ten geven' tijdens pleidooien, om rechters te onderwijzen over mensenrechten. In dezelfde zin getuigde meester Brengarth dat een rech-ter tijdens een zitting volgende opmerking maakte: 'U gaat me toch niet bedreigen met het Europees Hof voor de Rechten van de Mens?' De door meester Jebbink vermelde zaak Genov en Sarbinsa is de moeite waard om aan te ha-len. In deze zaak beoordeelde het Europees Hof de veroordeling van actievoerders tot een geldboete wegens het spuiten van graffiti op een monument. Het Hof erkende dat de boete een inmenging betekent in de vrijheid van me-ningsuiting. Hoewel de inmenging als 'bij wet voorzien' werd beschouwd, benadrukte het Hof de omkeerbaarheid van de schade aan het monument en concludeerde dat de inmenging niet 'noodzakelijk in een democratische sa-menleving' was, resulterend in schending van artikel 10 van het verdrag. Dit arrest doet vragen rijzen bij het recente vonnis in de zaak tegen Greenpeace-activisten naar aanleiding van een actie tegen Fluxys in de haven van Zeebrugge, waar meester Anne-lies Nachtergaele meer over kwam vertellen. Hoewel de rechtbank in deze zaak de mogelijk-heid erkende om de strafwet buiten toepassing te laten in het belang van de vrijheid van me-ningsuiting, werden de activisten toch schul-dig verklaard zonder straf. Rechtbanken draai-en vaak de bewijslast om bij vrijheid van meningsuiting: activisten moeten aantonen dat hun actie noodzakelijk was, terwijl het ei-genlijk aan de overheid is om de noodzaak te bewijzen van inperkingen op fundamentele rechten. Dat een inperking noodzakelijk moet zijn in een democratische gemeenschap komt terug in vrijwel alle verdragen die het recht op vrije meningsuiting en vreedzame vergadering ga-randeren. Die voorwaarde leidt tot de conclu-sie dat het recht op vrije meningsuiting niet altijd ophoudt waar de strafwet wordt ge-schonden. Een wettelijke basis in de strafwet is niet voldoende, de inperking moet ook een of meer legitieme doelen nastreven en noodzake-lijk zijn. De vraag naar de noodzaak in een democrati-sche samenleving is van groot belang, omdat vage strafrechtelijke inbreuken in de praktijk een vrijgeleide kunnen zijn voor strafvervol-ging van vreedzame activisten. Selena Carbo-nero van het ABVV besprak de vervolging van verschillende vakbondsleden voor 'belemme-ring van het verkeer' (artikel 406 strafwet-boek). Tegen de uitspraak van het Hof van Cas-satie in deze materie werd een beroep ingesteld bij het Europees Hof voor de Rechten van de Mens. RechtvaaRdigeR samenLeving De discussie over het recht op actievoeren gaat niet over een louter theoretische interpretatie van bepaalde verdragen, maar over de concrete mogelijkheid om maatschappelijke veran-dering teweeg te brengen. Op de studiedag legde Joeri Thijs van Greenpeace uit hoe acti-visme tot doel heeft de status quo te verstoren en het debat op scherp te stellen. 'This is what democracy looks like' is een veelgehoorde kreet op klimaatprotesten. Een gezonde democratie wordt gemeten aan de sterkte van het midden-veld en de vrijheid om te protesteren. Verschillende sprekers deelden hun ervarin-gen met succesvolle acties. De acties van het crisiskabinet Kinderopvang in het Vlaams par-lement leidden tot broodnodige extra midde-len. Vakbonden en middenveldorganisaties dwongen met protest een verkorting af van de vier weken durende aanvraagperiode voor ac-ties in Gent. Een coalitie, gevormd om discri-minatie in de Vlaamse sociale bescherming aan te pakken, behaalde een overwinning voor het Grondwettelijk Hof, met actieve betrok-kenheid van bezoekers van buurthuizen in heel Antwerpen (arrest 112/2023 van 20 juli 2023). De rode draad: georganiseerd protest is een belangrijk en krachtig instrument voor een meer rechtvaardige samenleving. Het gaat ie-dereen aan om waakzaam te blijven voor in-perkingen op onze fundamentele rechten op vrije meningsuiting en vergadering. Net wan-neer mensenrechten onder druk staan, groeit de noodzaak om voor deze rechten op te ko-men. Laura Adriaensens is advocate bij Progress Lawyers Network. De discussie over het recht op actievoeren gaat niet over een louter theoretische interpretatie van bepaalde verdragen. In deze reeks reflecteert erIc lancksweerdt maandelIjks over rechtspraktIjk en ethIek. alledaagse ethiek Column Hoe de Europese migratiedeal solidariteit afkoopbaar maakt n a jarenlange onderhandelingen bereikten de europese lidstaten in december 2023 een akkoord over nieuwe europese regels voor asiel en migratie. zij hebben betrekking op het toelaten, opvan-gen en het verdelen van migranten over de verschillende lidstaten. tot het pakket met afspraken behoren onder meer de verplichte screening en identificatie aan de buitengrenzen, vastzetting in aan de buitengrenzen gelegen gesloten centra, snellere afhandelingsprocedures voor wie afkomstig is uit landen met een relatief kleine erkenningsgraad als asielzoeker, een strenger terugkeerbeleid, en solidari-teit tussen de lidstaten. wat dat laatste betreft opteerden de lidstaten voor een systeem van verplichte maar flexibele solidariteit. het principe is dat elk land een aantal asielzoekers opneemt, afhankelijk van het aantal inwoners en het bruto binnenlands product. de bedoeling is om asielzoekers op een evenwich-tige wijze te spreiden. landen die daaraan niet willen meedoen, kunnen evenwel per asielzoeker een soort 'afkoopsom' van 20.000 euro betalen aan een europees fonds. ethische rechtspraktijk begint bij het ontwerpen van regelgeving. onvermijdelijk, misschien zelfs on-bewust, kiezen politici voor de realisatie van bepaalde waarden. of net niet. In maatschappelijk zeer gela-den materies, zoals asiel en migratie, staan zij voor een bijzonder delicate oefening. de duitse staatsman otto von Bismarck zei ooit, zeer terecht, dat politiek de kunst van het mogelijke is. welke akkoorden men ook sluit, vrijwel niemand zal ze integraal toejuichen. het is niet moeilijk of zelfs goedkoop om ze te bekri-tiseren. ook bij de recente europese migratiedeal diende men de erg uiteenlopende desiderata van niet minder dan 27 lidstaten, waarvan sommige vooral zo weinig mogelijk of liefst zelfs geen migranten wilden opvangen, met elkaar te verzoenen. een pragmatisch compromis, dat eigenlijk door niemand enthousiast wordt onthaald, lijkt dan het hoogst haalbare. Bovendien wou men, in het licht van de naderende europese verkiezingen in juni 2024, rechtse partijen die goed scoren door zich te profileren op het migratiethema, de wind uit de zeilen nemen. In die optiek kan men de afspraken rond flexibele solidariteit wel begrijpen. maar tegelijkertijd begeeft men zich met dergelijke constructies op bijzonder glad ijs. wie de preambule en de tekst van het verdrag betreffende de europese Unie er even bijneemt, stelt al snel vast hoe hoog de solidariteit tussen de lidstaten wordt aangeslagen. zo bepaalt artikel 3 dat de Unie de solidariteit tussen de lidstaten bevordert, en dat zij bijdraagt tot de solidariteit en het wederzijds respect tussen de volkeren. ook in de artikelen 21 en 24 is sprake van solidariteit. de preambule maakt melding van een verlangen de solidariteit tussen de europese volkeren te verdiepen. ook in de preambule van het internationaal verdrag van 28 juli 1951 betreffende de status van de vluchtelingen, waarbij de europese lidstaten partij zijn, wordt het belang van internationale solidariteit beklemtoond. aan het pri-mordiaal karakter van de waarde solidariteit kan men dus bezwaarlijk twijfelen. het in de europese migra-tiedeal afgesproken mechanisme van de flexibele solidariteit, holt de waarde 'solidariteit' in vergaande mate uit. echte solidariteit vraagt dat elk land daadwerkelijke, feitelijke inspanningen levert om asielzoe-kers op te vangen, rekening houdend met bepaalde parameters zoals het bevolkingsaantal. men neemt de concrete 'last' van de opname van asielzoekers erbij. het woord 'last' is wat ongelukkig gekozen, maar de realiteit wijst nu eenmaal uit dat het inplanten van opvangcentra voor asielzoekers bij de plaatselijke be-volking veelvuldig op verzet stuit. maar die 'last' kan een lidstaat afkopen. de ontwaarding van de waarde solidariteit bestaat erin dat men haar reduceert tot het betalen van een bepaald bedrag, waardoor zij haar intrinsieke waarde verliest. met geld valt alles te regelen. een waarde degradeert tot koopwaar. waarden horen bij wie we zijn en willen zijn. daarmee marchandeert men niet. solidariteit is dan niet langer een nastrevenswaardig ideaal, maar iets waar men het liefst op een snelle, gemakkelijke manier vanaf is. het besef van een gedeelde verantwoordelijkheid voor het realiseren van solidariteit, verdwijnt naar het achterplan. landen die nu al relatief weinig asielzoekers opvangen, zoals denemarken en hongarije, zijn daarvan ook in de toekomst ontslagen als ze hun geldbeugel opentrek-ken. dat staat op zeer gespannen voet met nog een andere, al even cruciale waarde, met name rechtvaar-digheid. die vereist immers dat elk land daadwerkelijk gelijke inspanningen levert. daarvan is geen sprake met het afgesproken systeem. het sluit ook niet aan bij wat de bevolking wil. Uit een in opdracht van 11.11.11 georganiseerde peiling van het onderzoeksbureau dedicated blijkt dat 71 procent van de Belgen voorstander is van een eerlijke verdeling van de asielzoekers tussen de lidstaten. als de toepassing van het internationaal verdrag van 28 juli 1951 betreffende de status van de vluch-telingen niet langer gebeurt in de geest van de waarden waarop het steunt, zet men de deur op een kier naar het opzeggen ervan. dat zou neerkomen op een aanfluiting van de internationale solidariteit, wat niets minder betekent dan dat we onszelf in moreel opzicht degraderen. politici dienen vanzelfsprekend gevoelig te zijn voor de bekommernissen van de bevolking. asiel en migratie blijken nu eenmaal voor velen een punt van zorg. maar men kan problemen ook groter maken dan ze in werkelijkheid zijn. dat onze iden-titeit of onze levensstandaard bedreigd zouden worden door asiel en migratie, klopt gewoon niet. Bij het ontwerpen van regelgeving dient men dat dan ook niet als onderliggende uitgangspunten te nemen. als het gaat over fundamentele waarden als solidariteit, rechtvaardigheid en menselijke waardigheid kunnen politici maar beter inspelen op, en voedsel geven aan, de neiging tot solidariteit en hulpvaardigheid die uiteindelijk ook in veel mensen aanwezig is, veeleer dan mee te gaan met door angst ingegeven impulsen die evenzeer deel uitmaken van het mens-zijn. Eric Lancksweerdt is hoofddocent aan de UHasselt. wilt u reageren op iets wat u in de krant hebt gelezen? of wilt u zelf een prangend juridisch-maatschappelijk thema aankaarten? hebt u een interessant arrest of vonnis dat u wilt signaleren? stuur dan uw opiniebijdrage of lezersbrief naar juristenkrant@wolterskluwer.com of De Juristenkrant, Motstraat 30, 2800 Mechelen. de redactie mag opiniebijdragen en lezersbrieven inkorten, redigeren of weigeren.