Motivaties, netwerken en toekomstplannen van Bulgaarse nieuwkomers in Waterschei/Genk: Een kwalitatieve studie ter verbetering van de lokale governance van migratie

Abstract

Dit rapport geeft de resultaten weer van een onderzoek naar de motivaties, sociale netwerken en toekomstige plannen van Bulgaarse migranten in de wijk van Waterschei in Genk, België. Het onderzoek werd tussen juni 2023 en november 2024 uitgevoerd, met het doel om het stadsbestuur te informeren en de lokale governance van deze migratie te verbeteren.

Sinds de toetreding van Bulgarije tot de Europese Unie in 2007 is de Bulgaarse migratie naar Genk opmerkelijk toegenomen, met een duidelijke stijging na het opheffen van de beperkingen in 2014. Deze instroom heeft bijgedragen aan de superdiversiteit van Genk, een stad die historisch gevormd is door migratie en bekend staat om haar multiculturele bevolking. In 2024 telt Genk 893 geregistreerde inwoners van Bulgaarse nationaliteit. Veel blijven echter ongeregistreerd, wat een uitdaging vormt voor het bestuur en de lokale instituties. Waterschei, een wijk met hoge armoede- en werkloosheidscijfers en een diverse bevolking, is een belangrijke plek geworden voor Bulgaarse migranten. Dit rapport onderzoekt hun migratie-ervaringen en de uitdagingen waarmee zij worden geconfronteerd op het gebied van, onder andere, huisvesting, tewerkstelling, domiciliëring, gezondheidszorg en onderwijs.

Methodologie van het onderzoek Het onderzoek maakte gebruik van een kwalitatieve aanpak, waarbij diepgaande, semi-gestructureerde interviews zijn afgenomen met 45 Bulgaarse migranten. Daarnaast werden 12 interviews afgenomen met vertegenwoordigers van Stad Genk en middenveldorganisaties. Om de interviewdata te contextualiseren, werd ze aangevuld met observatienota’s en foto’s van rondleidingen in Waterschei, interne documentanalyses, geanonimiseerde statistische gegevens en participerende observatie tijdens vergaderingen.

De Bulgaarse respondenten zijn voor 53% vrouwen en 47% mannen. Ze tellen Roma Bulgaren (49%), Bulgaren met Turkse achtergrond (42%) en een kleiner percentage Slavische Bulgaren (9%). Het opleidingsniveau is over het algemeen laag: 16% heeft alleen basisonderwijs gevolgd, 35% heeft het lager onderwijs afgerond, en 40% heeft het middelbaar onderwijs voltooid. De meeste Bulgaarse migranten wonen met hun gezinnen in Waterschei, en 38% heeft minderjarige kinderen die bij hen in België verblijven. Dit profiel sluit aan bij de waarnemingen van Stad Genk over de algemene kenmerken van Bulgaarse migranten in Waterschei.

Motivaties om te migreren Uit de interviews blijkt dat economische, familiale en persoonlijke factoren een rol spelen bij de motivatie van Bulgaarse migranten om naar Genk te komen. Economische redenen zijn de belangrijkste drijfveren voor migratie: veel respondenten noemen hoge werkloosheid, precaire arbeidsomstandigheden en lage lonen in Bulgarije als belangrijke pushfactoren. Vooral onder de Roma respondenten was de werkloosheid , met velen die nog nooit een job hadden gehad in Bulgarije. De Turks-Bulgaren hadden daarentegen meestal werk, hoewel het vaak om laagbetaalde jobs ging die niet voldoende waren om hun gezinnen te onderhouden. Daarnaast wordt migratie bij veel Bulgaren beïnvloed door de bestaande migratiecultuur. Migratie is namelijk over de jaren heen een algemeen geaccepteerde praktijk geworden om de levensvooruitzichten te verbeteren.

Ook familie beïnvloedt het migratieproces. De beslissing om te migreren wordt vaak gezamenlijk met familieleden genomen. Veel migranten willen hun familie in Bulgarije financieel steunen of migreren samen met andere gezinsleden. Persoonlijke eigenschappen, zoals avontuurlijk ingesteld zijn en het vermogen om zich het leven elders te kunnen voorstellen, spelen ook een rol bij de migratiebeslissing. Deze houding beïnvloedt de keuze om te migreren ondanks de onzekerheden en mogelijke moeilijkheden. Veel Bulgaarse migranten nemen spontaan de beslissing om te vertrekken, zonder veel voorbereiding of onderzoek. Ze vertrouwen op de steun van hun sociale netwerken op de bestemming, wat zich weerspiegelt in hun grote afhankelijkheid van deze netwerken voor informatie en ondersteuning bij aankomst in België.

Sociale netwerken en migratie Sociale netwerken spelen een cruciale rol bij de beslissing van Bulgaarse migranten om voor Genk als woonplaats te kiezen. Deze netwerken kunnen worden onderverdeeld in sterke netwerken, bestaande uit nauwe en verre familie, en zwakke netwerken, waaronder vrienden, buren en kennissen. Het grootste sociale netwerk in Waterschei komt uit Ruse, een provincie in het zuidoosten van Bulgarije, met veel geïnterviewden afkomstig uit dezelfde dorpen. Respondenten met sterke netwerken vertrouwden op familie en vrienden voor initiële huisvesting en verwijzingen naar werk. Zwakke netwerken hebben ook een grote invloed op de migratietrajecten. Hoewel deze banden minder vertrouwen bieden dan sterke netwerken, leveren ze belangrijke informatie en ondersteuning. Enkele migranten meldden dat ze in Genk aankwamen met hulp van Bulgaarse minibuschauffeurs, die aanvankelijk diensten boden tegen betaling. Hoewel sociale netwerken essentieel voor migranten zijn, kunnen ze tegelijk migranten naar slechte leefomstandigheden en precaire tewerkstelling leiden.

De etnische enclave-netwerken van Bulgaarse migranten in Waterschei, met name onder Turks sprekende Roma en Bulgaren met een Turkse achtergrond, zijn nauw verbonden met de lokale Turkse gemeenschap. Deze etnische netwerken zijn van groot belang voor het vinden van werk en huisvesting. Ze spelen verder een sleutelrol bij het ondersteunen van migranten om het leven in België te navigeren, inclusief registratie bij het gemeentehuis, medische afspraken en administratieve aspecten. Hoewel deze etnische enclaves belangrijke steun bieden, kunnen ze migranten ook blootstellen aan ondermaatse leefomstandigheden en precaire werkgelegenheid, wat kan leiden tot afhankelijkheid en een verhoogde kwetsbaarheid.

Sociale netwerken hebben zowel directe als indirecte invloed op verschillende domeinen van het leven van Bulgaarse migranten, zoals huisvesting, tewerkstelling, domiciliëring, gezondheid en onderwijs.

Huisvesting De huisvestingsomstandigheden van Bulgaarse migranten in Waterschei worden gekenmerkt door grote uitdagingen met betrekking tot de woonkwaliteit. Gebouwd tijdens de mijnperiode zijn veel van de woningen in Waterschei verouderd en voldoen niet aan de moderne woonstandaarden. De controles van de dienst Wonen hebben gevallen van slechte leefomstandigheden aan het licht gebracht, waaronder verouderde faciliteiten, schimmel, slechte isolatie en overbevolking. Bulgaarse migranten hebben vaak moeite met het vinden van geschikte huisvesting vanwege de hoge vraag en beperkte beschikbaarheid, waarbij traditionele methoden zoals advertenties vaak niet effectief blijken te zijn. Etnische netwerken spelen een belangrijke rol bij huisvesting, aangezien veel Bulgaarse migranten huren van verhuurders van Turkse afkomst, die de meerderheid van de verhuurders in Waterschei uitmaken.

Er worden gevallen van huisjesmelkerij waargenomen onder Bulgaarse migranten in Waterschei, volgens vertegenwoordigers van Stad Genk en middenveldorganisaties. Verhuurders vragen buitensporig hoge huren voor slecht onderhouden woningen, die soms zelfs gepland zijn voor sloop. Migranten geven ook aan dat ze in slechte woningen verblijven terwijl ze standaard marktprijzen betalen. Daarnaast zijn er gevallen waarin het huren van een bed in een gedeelde kamer resulteert in een zeer hoge totale huurprijs voor de hele kamer. Dit probleem wordt verergerd door het ontbreken van formele huurovereenkomsten, vooral voor degenen die kamers huren, en de afhankelijkheid van contante betalingen, wat huurders blootstelt aan uitbuiting zonder juridische bescherming. Ondanks deze uitdagingen zijn er Bulgaarse migranten die erin zijn geslaagd ‘normale’ huisvesting te verkrijgen, sommigen door proactieve inspanningen, zoals het zelf renoveren van hun woonruimtes.

Werkgelegenheid Bulgaarse migranten in Genk zijn actief in diverse sectoren, met landbouw als de meest prominente, gevolgd door huishoudelijk werk, fabriekswerk, de bouw, transport en logistiek. Veel migranten vinden werk via verwijzingen uit hun sociale netwerken en worden vaak in dienst genomen door mensen uit lokale gemeenschappen met een Turkse achtergrond. De tewerkstelling van Bulgaarse migranten kenmerkt zich door een mix van formele, informele en hybride werkstructuren, gesitueerd in twee landen: België en Nederland. Een groot aantal geïnterviewden heeft gewerkt of werkt momenteel in Nederland, waar uitzendbureaus een belangrijke rol spelen bij de werving. Migranten die via uitzendbureaus zijn aangesteld, ervaren vaak problemen zoals achteraf gewijzigde contracten, onvoldoende werkplekverzekering, ingehouden vakantiegeld en een gebrek aan compensatie voor werk op feestdagen of in het weekend. Bovendien zijn sommige migranten afhankelijk van hun werkgevers voor zowel werk als huisvesting, wat hun afhankelijkheid en kwetsbaarheid vergroot.

Onder de migranten die in België werken, heeft de meerderheid formele banen — vaak na een periode van tewerkstelling in Nederland — terwijl een klein deel van de respondenten betrokken blijft bij hybride of informele werkstructuren. Er is een grote aanwezigheid van "schijnzelfstandigheid" onder Bulgaarse migranten in Genk, waarbij zij als zelfstandige zijn geregistreerd maar werken onder werkomstandigheden die vergelijkbaar zijn met die van gewone werknemers. Hun werkgever betaalt hun sociale bijdragen in plaats van zijzelf en er zijn gevallen waarin migranten aanzienlijke sociale zekerheidsschulden moeten aflossen, omdat ‘werkgevers’ hun beloftes niet nakomen. Het gebrek aan kennis over rechten en verplichtingen, samen met taalbarrières en een tekort aan vakbekwaamheid, maakt het voor Bulgaarse migranten moeilijker om betere arbeidsomstandigheden te vinden.

Domiciliëring In Waterschei zijn veel Bulgaarse migranten nog niet geregistreerd bij de gemeente. Volgens schattingen van Stad Genk zou het aantal niet geregistreerde Bulgaarse inwoners tussen de 300 en 500 liggen. Europese en Belgische wetgeving vereist dat migranten uit de EU zich binnen drie maanden na aankomst inschrijven. Deze registratie is belangrijk voor gemeenten om openbare diensten efficiënt te beheren en de integratie van migranten in de lokale gemeenschap te bevorderen. Veel Bulgaarse migranten gaven tijdens de interviews aan uitdagingen te ondervinden bij het inschrijvingsproces, vaak door specifieke vereisten die zij niet konden vervullen.

Bijna de helft van de geïnterviewden die wel geregistreerd zijn, meldde dat het jaren duurde voordat zij zich konden inschrijven. Een veelvoorkomend obstakel is de weigering van verhuurders om migranten hun adres voor registratie te laten gebruiken, vaak omdat de woningen niet geschikt zijn voor bewoning of al te veel geregistreerde bewoners hebben. Daarnaast ondervonden migranten, vooral degenen die informeel of tijdelijk via uitzendbureaus in Nederland werkten, obstakels bij het aantonen van bewijs van financiële middelen aan de gemeente. Sommige deelnemers gaven toe domicilie bewust te vermijden vanwege zorgen over administratieve verantwoordelijkheden en mogelijke belastingverplichtingen.

Gezondheidszorg Bulgaarse migranten in Genk voldoen vaak niet aan de wettelijke vereisten om toegang te krijgen tot sociale zekerheidsrechten, waaronder gezondheidszorg. Deze uitdaging komt veel voor bij degenen die niet geregistreerd zijn, informeel werken, of in hybride werkstructuren werkzaam zijn. Veel geïnterviewden uitten zorgen en vermoedens over uitzendbureaus in Nederland die hun sociale bijdragen, inclusief de ziektekostenverzekering, niet betalen. In België hebben niet geregistreerde migranten geen toegang tot essentiële diensten zoals gezondheidszorg en zijn zij vaak afhankelijk van noodhulp, wat kostbaar kan zijn. Om deze kosten te vermijden, keren velen terug naar Bulgarije voor medische zorg. Hoewel er een EU-systeem bestaat voor de overdracht van sociale zekerheidsrechten, gaven slechts enkele migranten aan hiervan op de hoogte te zijn en velen zijn niet bekend met hoe het Belgische systeem functioneert of hun verplichtingen om deze rechten te verkrijgen.

Onderwijs Bulgaarse migranten in Waterschei ondervinden verschillende uitdagingen met betrekking tot het onderwijs van hun kinderen, voornamelijk door taalbarrières, een gebrek aan kennis over het Belgische onderwijssysteem en moeilijkheden in de communicatie tussen ouders en leraren. Lokale scholen in Waterschei, samen met vertegenwoordigers van Stad Genk, hebben regelmatige afwezigheden geïdentificeerd als een groot uitdagingen, vooral onder Roma-Bulgaarse kinderen. Er zijn ook bezorgdheden dat sommige kinderen van niet-geregistreerde migranten mogelijk niet op school zijn ingeschreven en dat de leerplicht voor hen niet van toepassing is. Stad Genk heeft opgemerkt dat de trage administratieve reactie op schoolverzuim interventie belemmert en het risico van schooluitval vergroot. Dankzij het Wijkverbeteringscontract en de gerichte ondersteuning van Bulgaarse gezinnen zijn er aanzienlijke verbeteringen in de schoolaanwezigheid op scholen in Waterschei waargenomen in het afgelopen jaar.

Toekomstige plannen Bulgaarse migranten in Waterschei kunnen worden onderverdeeld in drie groepen op basis van hun toekomstige plannen: de migranten die van plan zijn om op lange termijn in België te blijven, de migranten die terug willen keren naar Bulgarije en de migranten die onzeker zijn over hun toekomst. Migranten die van plan zijn om in België te blijven, zijn vaak geregistreerd en hebben meestal kinderen bij zich. Voor deze personen biedt vestigen in België een kans op een beter leven en stabiliteit voor hun kinderen. Daarentegen worden degenen die onzeker zijn over hun plannen vaak geconfronteerd met werkonzekerheid en seizoensgebonden werk.

Het concept van ‘liquide migratie’ is relevant voor de ervaringen van Bulgaarse migranten in Genk, aangezien velen eerder in verschillende Europese landen hebben gewoond voordat ze naar Genk migreerden. Dit weerspiegelt hun voortdurende zoektocht naar betere economische kansen en mobiliteit binnen de EU. Dit migratiepatroon omvat vaak circulaire bewegingen, waarbij sommige respondenten aanvankelijk voor korte periodes naar Genk kwamen. Uit interviews blijkt dat hoewel sommige migranten na verloop van tijd minder mobiel zijn geworden, vooral degenen die een reguliere baan hebben gevonden. Anderen blijven deelnemen aan grensoverschrijdende mobiliteit. Ondanks hun uiteenlopende intenties delen alle Bulgaarse migranten een gemeenschappelijke wens voor gezondheid voor henzelf en hun gezinnen en het bereiken van een stabiel en waardig leven, of dit nu in België, Bulgarije of elders is.

Aanbevelingen De beleidsaanbevelingen in dit rapport zijn gericht op het aanpakken van de belangrijkste uitdagingen waarmee Bulgaarse migranten in Waterschei worden geconfronteerd. Deze aanbevelingen zijn bedoeld om beleidsmakers, belanghebbenden en gemeenschapsleiders te voorzien van richtlijnen om de integratie en het welzijn van de migrantengemeenschap te verbeteren. De voorgestelde acties benadrukken het belang van een samenhangende en geïntegreerde benadering, omdat de uitdagingen voor migranten vaak meerdere domeinen bestrijken, zoals huisvesting, werkgelegenheid, onderwijs, domiciliëring, gezondheidszorg en sociale cohesie. Effectieve migratie governance vereist daarom samenwerkingsinspanningen tussen lokale, nationale, grensoverschrijdende en intra-Europese autoriteiten.