Democratie achter slot en grendel: de stemloze stem van gedetineerden

Abstract

H et actief kiesrecht van gedetineerden heeft de laatste decennia een sterke evolutie gekend, onder meer door rechtspraak van het EHRM. In het verleden werd elke veroordeelde tot een gevangenisstraf van minimaal vier maanden automatisch en bij wijze van administratief gevolg uit het stemrecht ontzet. Onder in-vloed van het arrest Hirst t. het Verenigd Koninkrijk van het EHRM werd dit automatisme disproportioneel bevonden door het Grondwettelijk Hof. De wetgever erkende het arrest, likte zijn wonden en hervormde de ontzetting uit het stemrecht vervolgens tot een facultatieve bijkomende straf die derhalve uitdrukkelijk door de strafrechter moet worden uitgesproken. Daardoor beschikken vandaag de dag niet enkel de voorlopig gehechten over hun stemrecht, maar ook de meeste (Belgische) gedetineerden die hun vrijheidsstraf uitzitten. De vrijheidsberoving als zodanig heeft niet tot gevolg dat de gedetineerde het stemrecht wordt ontzegd. Gedetineerden bevinden zich vandaag de dag in dat op-zicht in principe niet in een toestand van feitelijke onmogelijkheid tot het uitoefenen van het stemrecht. Enkele betreurenswaardige wetgevende keuzes belemmeren de gedetineerden evenwel in ernstige mate in de effectieve uitoefening van hun kiesrecht. Zo creëert artikel 207, tweede lid van het kieswetboek een uitzondering op de opkomstplicht voor gedetineerden: 'Zij die op de dag van de stemming krachtens een rechterlijke of administratieve beslissing van hun vrijheid beroofd zijn, worden geacht onmogelijk aan de stemming te kunnen deelnemen.' Waar van andere burgers verwacht wordt dat ze deelnemen aan het democratisch proces, blijkt dat niet zo te zijn voor stemgerechtigde gedetineerden. De praktische belemmeringen waarvan de wetgever in het kieswetboek uitgaat, zijn echter van de hand van de overheid zelf. Gedetineerden kunnen immers enkel stemmen bij volmacht. Aan de stemming bij volmacht zijn echter een aantal voorwaarden verbonden die maken dat de gedetineerde-een persoon in afzondering zonder efficiënte toegang tot de buitenwereld-al snel op praktische bezwaren zal stuiten. Zo worden de oproe-pings-of uitnodigingsbrieven gericht aan de gedetineerde kiezers niet naar hun feitelijke verblijfplaats, zijnde de penitentiaire inrichting waar ze verblijven, toegestuurd. Ook het verlenen van een volmacht aan een derde is onderworpen aan een aantal administratieve vereisten die de uitoefening van het stemrecht door de gedetineerde bemoeilijken. Daarnaast zijn er ook meer fundamentele bezwaren met betrekking tot het stemmen bij volmacht als dusdanig. Het ge-heim van de stemming maakt het voor de gedetineerde immers onmogelijk om toezicht uit te oefenen op de stem uitgebracht door zijn gevolmachtigde. Van een effectief stemrecht is aldus geen sprake. De gedetineerde kan zijn stemrecht doorgeven aan een derde, maar wordt belet dat fundamentele politieke recht zelf uit te oefenen. Bovendien blijkt uit een recent advies van de CTRG dat de Belgische peni-tentiaire administratie gedetineerden niet actief informeert over de te volgen procedure om een stem uit te brengen. Naar de mening van de CTRG, waar wij ons volledig bij aansluiten, zou de administratie wel degelijk een actieve rol moeten vervullen. Dat gebeurt bijvoorbeeld in Nederland en Frankrijk. Daarnaast zouden gedetineerden die op penitentiair verlof zijn of een uit-gaansvergunning hebben verkregen eveneens van de gelegenheid gebruik kunnen maken om hun stem op de klassieke manier uit te brengen. Echter, de stringente voorwaarden waaraan voldaan moet zijn om deze strafuitvoeringsmodaliteiten te verkrijgen, maken ook deze mogelijkheid tot het uitbrengen van een stem voor de grote meerderheid van gedetineerden illusoir. De feitelijke en juridische obstakels waaraan gedetineerden blootgesteld zijn, werden in het verleden al onder de aandacht van de Belgische overheid gebracht. Tot op heden is er nauwelijks of zelfs helemaal geen verbetering vast te stellen. Nochtans kan de situatie, mits enige politieke wil, vrij eenvoudig verbeterd worden. Met de verkiezingen voor de deur besloot de CTRG opnieuw ruchtbaarheid te geven aan de problematiek. In een advies stelt ze enkele maatregelen voor met als doel de politieke rechten van gedetineerden op te waarderen. In eerste instantie zou een domiciliëring op het adres van de penitentiaire instelling mogelijk kunnen worden gemaakt zodat de oproepingsbrieven rechtstreeks naar de feitelijke verblijfplaats van de gedetineerde zouden kunnen worden verstuurd. Dat zou een deel van de praktische belemmeringen wegnemen en de stemming per volmacht eenvoudiger maken. In Nederland worden gedetineerden bijvoorbeeld na drie maanden van rechtswege gedomicilieerd op het adres van de penitentiaire instelling waar ze verblijven. Daarnaast dienen wat ons betreft serieuze alternatieven te worden overwogen voor de onvolmaakte methode van de stemming bij volmacht. In de aanloop naar de verkiezingen in 2019 ijverden enkele vzw's met het initiatief 'Campagne des 6000' voor de toelating van een stemming per post, de invoering van stembureaus in de penitentiaire inrichting of de brede toepassing van uitgaansverloven op de dag van de verkiezingen. Dergelijke alternatieven zouden de gedetineerden in staat stellen om hun actief kiesrecht op een wijze uit te oefenen die meer strookt met de democratische waarden die wij in België genegen zijn. Daarnaast staat België in de EU vandaag met haar positie geïsoleerd. In sommige EU-lidstaten, waaronder Kroatië, is het mogelijk om te stemmen in een mobiel stembureau in de penitentiaire instelling. De meeste andere lidstaten voorzien mobiele stembussen en de mogelijkheid te stemmen per brief vanuit de gevangenis. De lidstaten waar enkel kan gestemd worden door het verlenen van een volmacht zijn de absolute uitzondering. In sommige landen is stemmen per volmacht zelfs uitge-sloten, net wegens het gebrek aan zekerheid dat de stem daadwerkelijk overeenkomt met de voorkeur van de volmachtgever. De stemming per brief is vandaag boven-dien al mogelijk voor Belgen in het buitenland. Dat versterkt wat ons betreft het argument om dit ook te voorzien voor gedetineerden. Voorbeelden uit het buitenland tonen bovendien aan dat het ook een gunstige impact zou hebben op de participatiegraad van gedetineerden aan de verkiezingen. In Frankrijk heeft men bijvoorbeeld vastgesteld dat, na de invoering van de mogelijkheid te stemmen per post in combinatie met actieve informatieverlening door de autoriteiten, de participatiegraad op korte tijd reeds vertienvoudigde (van twee naar twintig procent). De huidige Belgische regeling is bijgevolg onhoudbaar. Wil België haar democratische naam eer aandoen, dan moet het alle stemgerechtigde burgers op een ef-fectieve wijze laten stemmen, óók gedetineerden. Pieter van Rooij, Instituut voor Strafrecht KU Leuven en UHasselt, en Florian Van Tichelt, Instituut voor Strafrecht KU Leuven. In een democratie komt de heerschappij toe aan het volk. De overheidsmacht vloeit met andere woorden voort uit de instemming van diegenen die eraan onderworpen zijn. Vrije, eerlijke en periodiek wederkerende verkiezingen vormen dan ook de zuurstof die de democratie doet ademen. Hoewel het algemeen enkelvoudig stemrecht daarvan een essentieel onderdeel uitmaakt, is de vlotte uitoefening van dat stemrecht door alle stemgerechtigde burgers een nog steeds onver-vuld ideaal. Dat blijkt onder meer uit een recent advies van de Centrale Toezichtsraad voor het Gevangeniswezen (CTRG), waarin deze zich kritisch uitlaat over de feitelijke en juridische obstakels voor de uitoefening van het stemrecht door gedetineerden. Hoewel naar schatting ettelijke duizenden gedetineerden nog over hun stemrecht beschikken, wordt de deelname aan verkiezingen hen erg moeilijk, om niet te zeggen onmogelijk gemaakt. Aan de grondslag daarvan ligt een betreurenswaardige houding van de Belgische overheid, die niet strookt met de democratische waarden van ons staatsbe-stel en bovendien amper bijval kent in de rest van Europa. Democratie achter slot en grendel: de stemloze stem van gedetineerden DE ACTUAlITEIT ROEpT VAAK jURIDIsCHE VRAGEN Op. IN DEZE RUBRIEK ANAlysEERT DE jURIsTENKRANT DE jURIDIsCHE ACHTERGRONDEN VAN EEN ACTUEEl THEMA. analyse Pieter van Rooij en Florian Van Tichelt Behoudens de uitdrukkelijk bij Wet bepaalde uitzonderingen mag niets uit deze uitgave worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand, of openbaar gemaakt, op welke wijze ook, zonder uitdrukkelijk voorafgaande en schriftelijke toestemming van de uitgever.